Παναγία Γιαιματούσα
τζιαι φυλάχτρα του χωρκού
σσιέπε τους Αβτελλερκώτες
«πάσης φύσεως» κακού.
Κράτηννε τους στην υγείαν
τζιαι στο δρόμο το σωστόν,
να σ’ αφταίννουν το καντήλιν
μεν μείνει ποττέ σβηστόν.
(Κώστας Παπαγεωργίου)
Στη μέση του χωριού είναι κτισμένος ο ενοριακός ναός, αφιερωμένος στην Παναγία την Αιματούσα, την επονομαζόμενη και Αβδελλερού ή Αβδελλερκώτισσα. Ο ναός είναι βυζαντινού ρυθμού, μονόκλιτος με ημικυκλική κεραμιδένια στέγη. Το δάπεδο είναι καλυμμένο με εργοστασιακά μάρμαρα, μικρών διαστάσεων. Η εκκλησία φέρει τρεις εισόδους – στη βόρεια, νότια και δυτική πλευρά – δυο παράθυρα στη βόρεια και τρία στη νότια. Στο πίσω μέρος της δυτικής πλευράς, βρίσκεται μικρός υπερυψωμένος γυναικωνίτης. Μαρμάρινη πλάκα τοποθετημένη σε περίοπτο μέρος στο βόρειο εσωτερικό τοίχο του ναού, αναφέρεται στα εγκαίνιά του, ως ακολούθως: «ΚΑΘΗΓΙΑCΤΑΙ Ο ΠΑΝCΕΠΤΟΣ ΟΥΤΟC ΝΑΟC ΕΠΙ CΩΦΡΟΝΙΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙCΚΟΠΟΥ ΤΗ 26Η ΑΥΓΟΥCΤΟΥ 1879». Πριν από μια δεκαετία περίπου, το εσωτερικό ημιθόλιο του ναού, τοιχογραφήθηκε με ωραιότατες αγιογραφίες.
H Παναγία Αιματούσα ή Αβδελλερκώτισσα πιστεύεται πως είναι θαυματουργή. Το εικόνισμά Της – μικρό και επάργυρο – είναι τοποθετημένο στο εικονοστάσι του ναού, στο κάτω μέρος άλλου μεγαλύτερου εικονίσματος της Θεοτόκου. Επιγραφή στην επάργυρη εικόνα αναφέρει: ΜΝΗCΘΗΤΙ ΔΕCΠΟΙΝΑ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ CΟΥ ΜΙΧΑΗΛ 1821. Κάτοικοι του χωριού υποστηρίζουν πως, η πραγματική εφέστιος εικόνα της Παναγίας Αιματούσας έχει κλαπεί από το ναό, πριν από πολλά χρόνια, και στη θέση της τοποθετήθηκε άλλη νεότερη. Στο ναό φυλάσσονται μερικά παλιά εικονίσματα αγίων, όπως του Ιωάννη του Προδρόμου (1869), ένα εικόνισμα του Δεσπότη Χριστού (χωρίς χρονολογία), κ.ά. Ένα εικόνισμα της Κοίμησης της Θεοτόκου φέρει την επιγραφή, «Επί Αρχιθύτου Μακαρίου Γ΄ 1954».
Σύμφωνα με τοπική παράδοση, η εικόνα της Παναγίας βρέθηκε μαζί με δεύτερη εικόνα της Παντοδέσποινας, στην τοποθεσία της κωμόπολης Αραδίππου «Άης-Κωνσταντίνος». Η δεύτερη εικόνα μεταφέρθηκε στο ξωκλήσι της Παναγίας των Αμπελιών σε περιοχή της Αραδίππου, κοντά στον παλιό αυτοκινητόδρομο Λάρνακας – Λευκωσίας. Όπως σημειώνει ο συγγραφέας – λαογράφος Νεοκλής Κυριαζής, στην εργασία του «Επωνυμίαι της Παναγίας», που κυκλοφόρησε σε βιβλίο το 1950, στην τοποθεσία «Άης- Κωνσταντίνος», στα περασμένα χρόνια, λειτούργησε ομώνυμος οικισμός.
Τοπική παράδοση αναφέρει πως το εικόνισμα της Παναγίας σχετίζεται με το μέρος όπου σήμερα λειτουργεί παρεκκλήσι, στο Άγιο όνομα της Παρθενομήτορος, ενώ σύμφωνα με άλλη εκδοχή, την οποία αφηγούνται επίσης κάτοικοι του Αβδελλερού, το εικόνισμα έχει σχέση με τον ενοριακό ναό της Παναγίας Αιματούσας. Πιο κάτω παρουσιάζεται διήγηση του Βασίλη Μουσικού, ενός ανθρώπου που αποτελεί κλειδί στις πληροφορίες για το Αβδελλερό, αφού γνωρίζει πολύ καλά διάφορα γεγονότα και ιστορίες, που σχετίζονται με την αγαπημένη του κοινότητα, την οποία υπηρέτησε και από τη θέση του κοινοτάρχη. Αναφέρει ο γέρο – Βασίλης:
«Καθώς άκουα και εγώ από ηλικιωμένους συγχωριανούς μου, που έζησαν πριν από κάποια χρόνια στο χωριό, κάποτε ήρθε από την Αίγυπτο στην Κύπρο, μαζί με την άρρωστη κόρη του και με συνοδεία υπηρετών του, ο βασιλιάς του αιγυπτιακού κράτους. Η κόρη του, η οποία υπόφερε από αιμορραγία, ένα βράδυ είδε στο όνειρο της την Παναγία, που την καλούσε να ταξιδέψει στην Κύπρο να προσκυνήσει το εικόνισμά Της για να θεραπευτεί. Ο Αιγύπτιος βασιλιάς, σαν άκουσε το όνειρο της κόρης του, δεν έχασε καιρό. Ετοίμασε καράβι και έφτασε στο νησί, έχοντας μαζί του την άρρωστη κόρη του και τη συνοδεία τους. Αποβιβάστηκαν στη Λάρνακα κι εκεί νοίκιασαν ζώα, μίσθωσαν Κύπριους συνοδούς και προγραμμάτισαν να ταξιδέψουν στα βουνά του Κύκκου, για να προσκυνήσουν το άγιο εικόνισμα της Μητέρας του Θεού. Όταν έφτασαν έξω από την Αραδίππου, στο μέρος όπου σήμερα είναι κτισμένο ξωκλήσι, αφιερωμένο στην Παναγία Αιματούσα ή των Αμπελιών, σταμάτησαν για να ξεκουραστούν. Ο πλούσιος Άραβας κάθισε σε μια μεγάλη πέτρα κι εκεί αποκοιμήθηκε. Σαν ξύπνησε, η κόρη του τον πληροφόρησε πως είδε την Παναγία σε οπτασία και μετά από αυτό η αιμορραγία που τη βασάνιζε σταμάτησε. Τότε ο Άραβας υποψιάστηκε πως για να θεραπευτεί η κορούλα του, κάτι περίεργο ή θαυματουργό υπήρχε σε εκείνο το μέρος. Γι’ αυτό, έδωσε οδηγίες στους υπηρέτες του να αρχίσουν σκάψιμο σε παρακείμενους χώρους, ίσως ανακαλύψουν ιερά οστά, ιερά κειμήλια, ή κάποιο άγιο εικόνισμα. Οι υπηρέτες υπάκουσαν στον αφέντη τους και κάτω από μια πέτρα βρήκαν ένα εικόνισμα της Μητέρας του Θεού. Θέλοντας να ευχαριστήσει την Πάναγνη Θεοτόκο, ο Αιγύπτιος βασιλιάς, που κατά πάσαν πιθανότητα ήταν χριστιανός, πριν εγκαταλείψει το μέρος έκτισε εκεί προσκυνητάρι προς τιμήν της Θεοτόκου. Αργότερα οι θεοσεβείς Αραδιππιώτες αντικατέστησαν το προσκυνητάρι με ξωκλήσι, που σώζεται ως τις μέρες μας. Άλλη εκδοχή είναι πως το εικόνισμα μεταφέρθηκε από τους ανθρώπους του άρχοντα, στον κοντινότερο ναό της περιοχής, που βρισκόταν σε τοποθεσία του Αβδελλερού».
Ο Βασίλης Μουσικός, συνεχίζοντας την ενδιαφέρουσα και ευχάριστη διήγησή του, λέει πως, ο λόγος και ο τρόπος που έφτασε η εικόνα της Παναγίας στην εκκλησία του Αβδελλερού, παραμένουν ακόμα άγνωστοι. Από την εκκλησία της Παναγίας του Αβδελλερού, κατά αξιοπερίεργο τρόπο, το εικόνισμα έφευγε μόνο του και πήγαινε πίσω στο μέρος που είναι το ξωκλήσι της Αιματούσας στην Αραδίππου. Η θρησκευτική παράδοση που μοιάζει με παραμύθι, αναφέρει πως οι Αβδελλερκώτες ανήσυχοι γι’ αυτό το παράξενο φαινόμενο, κρέμασαν πάνω στην εικόνα μικρό κουδούνι για να τους προειδοποιεί με τους κτύπους του, κάθε φορά που θα σηκωνόταν από το ναό και θα έπαιρνε το δρόμο της επιστροφής για το εκκλησάκι της Αραδίππου. Σύντομα όμως, βρήκαν καλύτερη λύση, αφού το 1821, αποφάσισαν και επαργύρωσαν το μικρό εικόνισμα της Παναγίας Αιματούσας. Με αυτό τον τρόπο, η αγία εικόνα δεν ξανάφυγε από το ναό της κοινότητας.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως, στο πέρασμα του καταστροφικού ανεμοστρόβιλου που έγινε στο Αβδελλερό το 1968, ενώ η ανώγεια κατοικία της Κατερίνας Παναγιώτου καταστράφηκε, ένα ανώγειο δωμάτιο, στο οποίο υπήρχε αναμμένο κανδήλι μπροστά από το εικόνισμα της Μητέρας του Θεού, δεν έπαθε καμιά απολύτως ζημιά. Η ίδια γυναίκα, η Κατερίνα Παναγιώτου, σύμφωνα με αφήγησή της, το βράδυ στις 14 Αυγούστου παραμονή της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, ενώ βρισκόταν στο σπίτι της που είναι κτισμένο κοντά στην εκκλησία, είδε την εκκλησία ολόφωτη και άκουσε αγγελικές ψαλμωδίες.
H Παναγία Αιματούσα του Αβδελλερού, γιορτάζει πανηγυρικά στις 15 Αυγούστου, μέρα που τιμάται η Κοίμηση της Υπεραγίας Θεοτόκου. Η Παναγία, σύμφωνα με την παράδοση, μετά την Ανάληψη Του Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού, έζησε ακόμα έντεκα χρόνια. Κοιμήθηκε στο εξηκοστό έτος της ηλικίας Της, το 44 μ.Χ. Τρεις μέρες πριν από την Κοίμηση της Αειπαρθένου, εμφανίστηκε μπροστά Της ο Αρχάγγελος Γαβριήλ με κλάδο φοινικιάς και είπε:
«Γίνωσκε Κυρία Θεοτόκε, ὅτι μετά τρεῖς ἡμέρας, μέλλεις νά μετατεθεῖς ἀπό τήν γῆν εἰς τούς Οὐρανούς. Διά τοῦτο εὐπρέπισον σε αὐτήν, ἑτοίμασε τά ἐπιτάφια σου καί περίμενε τήν κοίμησίν σου, ὅτι ἔρχεται ὁ Υἱός σου νά παραλάβη τήν ἁγίαν σου ψυχήν».
Δυτικότερα του ενοριακού ναού, σε απόσταση, μικρότερη του ενός χιλιομέτρου, βρίσκεται το «Αγίασμα» της Παναγίας. Στο χώρο του Αγιάσματος, οι πιστοί χριστιανοί της κοινότητας Αβδελλερού έκτισαν ναΐσκο, τον οποίο αφιέρωσαν στην Υπεραγία Θεοτόκο.